Các viện đại học Puspagiri (hay Puphagiri, Pusphagiri), Nalanda, Vikramshila, và Taxila (hay Takshashila, Takshila) là một vài trong số những trung tâm học tập bậc cao quan trọng ở Ấn Độ cổ đại.

Puspagiri

Viện đại học ở Puspagiri được thiết lập vào thế kỷ thứ 3 theo Tây lịch, ở phần đất ngày nay là Odisha, Ấn Độ. Cho đến năm 2007, di chỉ đại tự viện (mahavihara) này vẫn chưa được khai quật xong. Do vậy mà lịch sử của trung tâm này vẫn chưa được biết hết. Trong số ba khuôn viên của đại tự viện, Lalitgiri nằm ở huyện Cuttack là lâu đời nhất; hai khuôn viên kia là Ratnagiri và Udayagiri. Những phân tích hình vẽ cho thấy Lalitgiri được thiết lập trong thời Đế chế Sunga của thế kỷ thứ 2 trước Tây lịch. Như vậy đây là một trong những trung tâm Phật giáo lâu đời nhất thế giới.

Hành giả người Trung Quốc là Huyền Trang đến thăm nơi này vào năm 639 và gọi nó là Đại tự viện Puspagiri (Puspagiri Mahavihara);[13][14] các bản văn Tây Tạng thời trung cổ cũng có đề cập.

Tuy nhiên, không giống như Takshila và Nalanda, di chỉ Puspagiri chỉ được khám phá vào năm 1995, khi một giảng viên từ một trường đại học địa phương tình cờ phát hiện ra.[15][16] Việc khai quật di chỉ Puspagiri, nằm trên khu vực rộng 143 mẫu Anh (0,58 km2), do Viện Nghiên cứu Hàng hải và Đông Nam Á Odisha (Odisha Institute of Maritime and South East Asian Studies) tiến hành từ 1996 đến 2006. Hiện nay công việc do Cơ quan Khảo cổ Ấn Độ (Archaeological Survey of India hay ASI) thực hiện.[17]Các bia ký ở Nagarjunakonda, một trung tâm Phật giáo cổ xưa ở Ấn Độ, cũng có đề cập đến Puspagiri.[18][19]

Nalanda

Nalanda được thiết lập vào năm 427 ở Bihar, Ấn Độ, gần biên giới phía Nam của Nepal ngày nay. Trung tâm học thuật này tồn tại cho đến năm 1197. Nalanda chủ yếu giảng dạy và nghiên cứu Phật học, nhưng cũng đào tạo sinh viên trong các môn hội họa, y học, toán, thiên văn học, chính trị học, và binh pháp.[20][21]

Viện đại học này có tám khu riêng biệt, mười tu viện, và các thiền đường, phòng học, hồ nước, và công viên. Nó có một thư viện chín tầng nơi các tu sĩ miệt mài sao chép sách và tài liệu để các học giả có thể có những bản cho mình; ngoài ra còn có cư xá cung cấp chỗ ở cho 10.000 sinh viên và 2.000 giáo sư trong thời kỳ phát triển rực rỡ của mình.[22] Nalanda thu hút sinh viên và học giả đến từ Triều Tiên, Nhật Bản, Trung Quốc, Tây Tạng, Indonesia, Ba Tư, và Thổ Nhĩ Kỳ.

Taxila

Taxila ở Ấn Độ cổ đại, phần đất ngày nay thuộc Pakistan, là một trung tâm học tập của Ấn giáo và Phật giáo. Theo các tài liệu ghi chép một ngàn năm sau đó thì trung tâm này có thể ra đời ít ra là thế kỷ thứ 5 trước Tây lịch.[23] Một số học giả cho là Taxila tồn tại từ thế kỷ thứ 6 trước Tây lịch.[24] Trung tâm này gồm một số tu viện mà không có giảng đường và khu cư xá lớn. Việc học tập rất có thể diễn ra theo kiểu một thầy một trò.[23]

Taxila được đề cập đến với một số chi tiết trong các chuyện kể Jātaka xuất hiện ở Sri Lanka vào khoảng thế kỷ thứ 5.[25]

Nó trở thành một trung tâm học tập được nhiều người biết đến ít ra là vài thế kỷ trước Tây lịch, và tiếp tục thu hút sinh viên cho đến khi thành phố bị phá hủy vào thế kỷ thứ 5. Taxila có lẽ được biết đến nhiều nhất do có liên quan đến Chanakya (hay Kautilya; khoảng 370–283 trước Tây lịch). Tác phẩm nổi tiếng Arthashastra của Chanakya được cho là viết khi ở Taxila. Cả Chanakya,[26] Hoàng đế Chandragupta (340–298 trước Tây lịch) của Đế quốc Maurya,[27] và nhà y học Charaka (sinh vào khoảng năm 300 trước Tây lịch) đều từng học ở Taxila.[28]

Các trung tâm khác

Các trung tâm học tập bậc cao khác bao gồm: Odantapuri ở Bihar (khoảng 550-1040), Somapura ở Bangladesh (từ thời Đế chế Gupta cho đến khi Hồi giáo xâm lăng tiểu lục địa Ấn Độ), Sharada Peeth ở Pakistan, Jagaddala ở Bengal (từ thời Đế chế Pala cho đến khi bị Hồi giáo xâm lăng), Nagarjunakonda ở Andhra Pradesh, Valabhi ở Gujarat (từ thời Maitrak cho đến khi bị Hồi giáo xâm lăng), Varanasi ở Uttar Pradesh (thế kỷ thứ 8 đến thời hiện đại), Kanchipuram ở Tamil Nadu, và Manyakheta ở Karnataka.